Artykuł ukazał się w kwietniu 2021 roku.
Miedź, brąz, żelazo
Dwa i pół tysiąca lat przed naszą erą gdy
tysiące kilometrów na południowy wschód kwitły cywilizacje egipska oraz blisko
wschodnie na wyspy brytyjskie zaczęła przenikać nowa fala osadnicza, która
szybko zdominowała miejscową ludność. Nie było to trudne gdyż według różnych
badaczy Brytanię zamieszkiwało wtedy od kilku do kilkunastu tysięcy ludzi z
czego kilkuset mieszkańców przypadało na Szkocję. Badania genetyczne wskazują,
że ludzie ci w większości pochodzili z półwyspu iberyjskiego. Wraz z nowymi ludźmi zaczęła przenikać nowa
technologia. Era kamienia łupanego powoli się kończyła. Najpierw zaczęły
pojawiać się wyroby z miedzi koegzystujące jakiś czas z wyrobami kamiennymi.
Zmiana nie dokonała się przecież w ciągu roku. Dlatego archeolodzy wyróżniają
często epokę miedzi jaki okres przejściowy między epoką kamienia a brązu. W
końcu miedź została zastąpiona przez stop miedzi i cyny czyli brąz.
Jeden z najstarszych i najlepiej zachowanych grobów
z początków epoki brązu został odnaleziony dopiero w 2002 roku w Amesbury. Kilkanaście
kilometrów od Salisbury. Znalezisko pochodzące sprzed 2300 lat przed nasza erą
można podziwiać dziś w muzeum Salisbury. Warto się tam wybrać przy okazji
wycieczki do Stonehenge. Nowa ludność przyniosła nowa kulturę czy jak byśmy
dziś powiedzieli styl życia. Nazywamy ich ludnością kultury pucharów
dzwonowatych czy po angielsku Bell Baker people. Nowi ludzie przynieśli rewolucje w sferze
materialnej, ciężko stwierdzić co stało się ze sfera duchową. Mieli swoje
zwyczaje co widać po grobach ale takie Stonehenge będzie użytkowane jeszcze
setki lat. Przynieśli nową religię zachowując stare miejsca kultu? Zmiksowali
nowe wierzenia ze starymi a może były one oda samego początku bardzo podobne?
Na niektóre pytania nigdy nie poznamy odpowiedzi. Czasem mamy jednak szczęście.
Badacze od zastanawiali się czy miejsca takie jak Stonehenge były odosobnimy wielkim
centami kultu czy też istniały również bardzo lokalne centa. Przekładając to na
dzisiejsze czasy naukowcy zastanawiali się czy istniały tylko katedry czy mieliśmy
tez kościoły i kaplice parafialne. Logika
podpowiadała, że poza wielkimi miejscami kultu musiały istnieć przecież i
bardzo lokalne. Niestety nie było dowodów na poparcie tej tezy. Do czasu.
Wczesną wiosną 1998 roku na wybrzeżu hrabstwa Norfolk dokonano niezwykłego okrycia.
Znaleziono Stonehenge w miniaturze. Chodzi o kilkumetrową konstrukcję przypominająca
kamienne kręgi megalityczny tyle, że zbudowana z drewna. Nazwano ja Seahenge.
Można ja zobaczyć w muzeum w King`s Lynn. Pochodzi sprzed 2050 lat przed nasza
erą. Jest to dowód na istnienie niewielkich bardzo lakalnych miesc kultu. Nie
znajdujemy ich dziś bo były robione z drewna i albo zostały zniszczone przez
ludzi albo same uległy rozkładowi. W końcu drewno to nie kamień czy metal. 
Seahenge
Od około 2000 roku przed naszą erą głównie na
terenie Anglii rozwijała się kultura Wessex, będąca lokalną odmianą kultury
pucharów dzwonowatych. Rozwijała się przez około 600 lat. Pisząc poprzednim
razem o megalitach wspomniałem by zwiedzając Avebury zwrócić uwagę na okoliczne
kurhany. Pochodzą one właśnie z tego okresu. Najstarsze mają po 4 tysiące lat.
Wytop metalu zapoczątkował rozwinięcie
górnictwa na skale przemysłową. Z Okresu pomiędzy 2000 a 1800 lat przed naszą
era pochodzą dwie duże kopalnie miedzi. Mount Gariel w okolicach dzisiejszego
Cork w Irlandii oraz Great Orme w Walii (tę ostatnią można zwiedzać). Pierwsza
wydobywała 370 ton miedzi rocznie. Druga pomiędzy 175 a 235 ton. Skala
wydobycia była tak duża, że około 1600 roku przed nasza erą wyspy stały się
znaczącym eksporterem miedzi.
Będąc w okolicach Cambridge warto wybrać się
do Peterborough a tam do miejscowego muzeum. Znajdują się tam pozostałości po
Must Farm. Są to pozostałości po
niewielkiej osadzie. Jest to najlepiej zachowana osada z epoki brązu z terenów
Brytanii. Nazywana jest często Pompejami Brytyjskimi. Chodzi o to, że osada
została porzucona nagle po katastrofalnym pożarze. Badania wskazują, że miała
zaledwie rok w chwili katastrofy. Pochodzi z okresu pomiędzy 1750 a 1650 rokiem
przed nasza erą. Must Farm
Około 1500 roku przed nasza erą następuje coś
co profesor Francis Pryror nazywa „Domestic Revolution”. Niestety nie znalazłem
nigdzie polskiego odpowiednika, najbardziej odpowiednim terminem będzie chyba
rewolucja wewnętrzna. Wielkie megality jako miejsca zbiorowego kultu odchodzą w
przeszłość. Zastępowane są mniejszymi "kapliczkami" często usytuowanymi w pobliżu
bagien czy źródeł rzek. Wiele z nich przetrwa aż do nadejścia chrześcijaństwa. Formy takie jak Stonehenge odchodzą w przeszłość
bo jesteśmy w trakcie tworzenia się społeczności klanowej, tworzy się samorząd lokalny i wielkie
miejsca ściągające ludność z rozległych terytoriów nie są już potrzebne.
Czytelnik zwiedzający muzeum w Peterborough powinien
wybrać się również poza miasto. Znajduje się tam park archeologiczny Flag Fen.
Jest to rekonstrukcja prężnej osady powstałej tam około 1500 lat przed nasza
erą.
Przenieśmy się teraz daleko na północ. Na
Hybrydach Zewnętrznych znajduje się stanowisko archeologiczne Cladh Hallan.
Jest ot jedyne miejsce w Wielkiej Brytanii gdzie znaleziono prehistoryczne
mumie. Miejsce to było zamieszkane już 2000 tysiące lat przed nasza erą. Archeologom znane było od dawna jednak
przełomowego odkrycia dokonano w 2001 roku. Znaleziono wtedy dwie mumie:
mężczyzny pochodzącą sprzed 1600 lat przed nasza erą oraz kobiety sprzed 1300
lat przed naszą era. Co ciekawe oba ciała zostały pochowane w tamtym miejscu
dopiero około 1120 roku przed nasza erą będąc uprzednio przechowywane przez
wiele miesięcy w torfowisku. Naukowcy nie mają pojęcia dlaczego tak się stało.
Sprzed 1300 lat przed nasza erą pochodzi tak
zwana łódź z Dover. Jest to znaleziona podczas robót ziemnych w mieście
doskonale zachowana kilkumetrowa łódź, która pływano po kanale La Manche. Jest
to tez bezpośredni dowód na kwitnący w tamtym okresie handel wyspy z Europą
kontynentalną. 
Łódź z Dover
Od około 1200 roku na południu dzisiejszej Anglii
bujnie rozwija się rolnictwo z małymi wioskami, które składały się z okrągłych
domostw będących wizytówka wyspy aż do czasów rzymskich.
W okresie pomiędzy 1500 a 1000 rokiem przed
nasza erą zaczyna na wyspy przenikać pierwsza fala osadników protoceltyckich.
Absolutnie nie można mówić jeszcze najeździe Celtów. Fala ta był bardzo symboliczna
i rozłożona w czasie. Więcej znaczenia niż samo osadnictwo miała powoli sącząca
się kultura Celtów.
Prawdziwy najazd Cletów na Wyspy brytyjskie zacznie
się dopiero pod koniec VII wiku przed naszą erą. Wraz z nimi przyjdzie kolejna
rewolucja techniczna. Celtowie przyniosą technikę wytopu żelaza.
